مقاله حاضر بررسی مکتب تانترا می باشد که روش اعتقادی بر مبنای پرستش زوجیت در جهان قرار گرفته است. این مکتب عالم مادی و ناسوت را آینه ای می داند که تصاویر عالم بالا را در خود منعکس می کند، لذا همانگونه که زوجیت در عالم بالا حکم فرماست، در عالم پایین هم سایه های آنهاست که فاعل امورند. لذا با خواندن ادعیه و انجام مراسم، سعی در تحقق درست انعکاس امور عالم بالا به پایین را دارند.

در کلام مسیحی برای لوگوس مسیحی که در این مقاله به آن «حقیقت عیسوی» اطلاق می کنیم، اوصافی ذکر شده است که بسیار اوصاف «حقیقت محمدی» در عرفان اسلامی مشابه است. لوگوس، همذات و همجوهر با خدا، موجودی نامخلوق، ازلی و ابدی، خالق جهان هستی و حاکم بر آن، مدبر و ناظم آن، تجلی شایسته خداست. در مقابل حقیقت محمدی، الحق الخلق (اولین مخلوق خدا که جهت حقانی یافته)، واسطه فیض الهی بر مخلوقات، خالق جهان و مدبر آن، تجلی اعظم خدا، دارای مقام ولایت و نبوت مطلقه است. هرآنچه برای حقیقت محمدی در عرفان اسلامی ذکر شده است، در کلام مسیحی نیز برای حقیقت عیسوی ذکر شده، جز اینکه حقیقت محمدی مخلوق است و حقیقت عیسوی غیر مخلوق.

«حقیقت برتر است یا مصلحت؟» یکی از پرسشهای جدی است که در نوشته ها و مذاکرات نظری مکررا مطرح گردیده است. پرسش مزبور بر این فرض استوار است که گویی در مواردی حقیقت و مصلحت در تعارض واقع می شوند و لازم است یکی را بر گیریم و دیگری را فرو نهیم. اما آیا این تعارض یک متناقض نما (پارادوکس) نیست که با کمی شکیبایی و تحلیل بتوان گره آن را گشود و بساط تعارض ظاهری را برچید؟ در این نوشتار تلاش خواهم کرد نشان دهم که، نخست، وقتی می گوییم حقیقت در واقع یک تئوری حقیقت (صدق) ارائه می دهیم و دوم، مصلحت یکی از تئوریهای حقیقت در حوزه معرفت ارزشی است و از این رو در ذیل حقیقت و نه در تعارض با آن قرار می گیرد (دقیق تر، همان حقیقت بایدی است) که البته بر مدعیان این تئوری است که دلایل موجه ساز مکفی در دفاع از آن ارائه نمایند. گفتاری که در پی می آید کوششی است در جهت روشن ساختن زمینه و ساختار مباحث مربوط به حقیقت و مصلحت، هر چند به نحو گذرا.

این مقاله در شش محور سامان یافته است. در محور اول به ادله تقلید پرداخته شده و نویسنده، ارتکاز عقلا و روایات را به عنوان ادله جواز تقلید مطرح کرده، سپس به طرح و رد ادله عدم جواز تقلید پرداخته است. محور دوم به این موضوع می پردازد که آیا کسی که دارای ملکه استنباط است می تواند استنباط نکند و از دیگری تقلید کند. نویسنده معتقد است که تقلید در بعضی از فروض، برای او جایز است. محور سوم درباره مجتهد متجزی است، نویسنده هر چند عمل متجزی به فتوای خودش را با حفظ شرایط جایز دانسته اما حصول شرایط را برای او دشوار می داند. در محور چهارم به وظیفه مجتهد غیر اعلم پرداخته و افتاء غیر اعلم را جایز می داند. در محور پنجم، بررسی شده که چگونه احکام ظاهری که شرایطش فقط برای فقیه حاصل می شود، در حق مقلد منجز خواهد بود. محور ششم به موضوع اجزای فتوای سابق از قضا و اعاده می پردازد.

حقیقت مضاعف را که در فرهنگ مسیحی از باری منفی برخوردار است به ابن رشد و پیروانش نسبت داده اند. گفته شده که آنان باور داشته اند قضایای دینی و قضایای فلسفی در عین ناسازگاری می توانند هر دو صادق و در عین تعارض، هر دو از حقیقت بهره مند باشند. بخش اول مقاله توصیفی است و چون به فارسی در این باره چیز چندانی وجود ندارد به ناچار در ابتدا تاریخچه مساله مرور شده و نظرات برجسته ترین ابن رشدیان را، چه مسیحی و چه یهودی، در این عرصه خواهیم کاوید. در نیمه دوم به بررسی معانی مختلفی که تعبیر حقیقت مضاعف می تواند داشت خواهیم پرداخت و در بخش پایانی صحت یا عدم صحت انتساب این تئوری به ابن رشدیان را در هر یک از این معانی محتمل بررسی قرار خواهیم کرد.